Duyguların halıya dokunduğu ülke: Türkmenistan

“Nakışlardaki Sırlar Ansiklopedisi” niteliğindeki Türkmenistan Halı Müzesi’nde, 5 ayrı kategoride 2 bine yakın halı sergileniyor.

26 Temmuz 2018 07:49

Halı ve kilim dokumacılığı ile at yetiştiriciliği konusunda haklı bir üne sahip Türkmenistan'da, Orta Asya Türk kültür hayatının yansımaları ve tarihsel mihenk taşlarını, ünlü Türkmen halılarının zarif desenlerinde  görmek mümkün. Fedakar Türkmen kadınları, duygularını, bilgilerini ve zarafetini nakış nakış işlemiş dokuduğu halıya adeta… Türkmenler için halı, bir ata yadigari miras ve kültür varlığı. Bu geleneksel kültür varlığını korumak ve tanıtmak amacıyla devlet tarafından çeşitli önlemler alınıyor ve etkinlikler yapılıyor.

1992 yılından bu yana her yıl Mayıs ayının son Pazar günü kutlanan Halı Bayramı; Türkmenlerin, At Bayramından sonra en çok önem verdiği tematik bayramlarından. Türkmenistan bayrağını, ülkenin 5 eyaletini sembolize eden 5 ayrı halı deseninin süslemesi bunun en belirgin göstergelerinden biri... Öte yandan başkent Aşkabat’ta 2 bine yakın halının yer aldığı halı müzesinin varlığı da. Devletin ve Türkmen halkının konuya  “kültür varlığı” olarak bakması ve sahip çıkması, hem geleneksel yöntem ve desenlerle halı dokumayı hem de geleneksel birikimden yararlanarak modern imkanlarla yapılan halı üretimini  teşvik ediyor.

Türkmenistan’ın önemli kültür değeri; Türkmen halıları

Zarafet ve ihtişamıyla binlerce yıllık geçmişe sahip Türkmen halıları, dünyanın en kaliteli dokuma ürünleri arasında yer alıyor. Türkmenistan'ın milli sembollerinden, göz alıcı güzellikteki bu el emeği ürünler; desen, renk ve dokumasıyla dünyanın dört bir yanından bu ülkeye gelen herkesi cezbediyor. Türkmen halısının şöhretinin devam etmesindeki en önemli pay, kuşkusuz Türkmen kadınlarının el emeği, göz nuru ve nakış olarak halıya yansıyan zarafeti… Genç kızlıklarından itibaren yıllarını bu sanata veren fedakar Türkmen kadınları, asırlardır yaşayan bu geleneği geçmişten bugüne ve geleceğe taşıyorlar. Halı dokumacılığında Türkmenistan’ın meşhur sarı koyunlarının yünü kullanılıyor. İlkbahar ve sonbaharda olmak üzere yılda iki kez kırkılan koyunların, ilkbahar döneminde kırkılan yünleri halı dokumacılığında kullanılırken; sonbahar döneminde elde edilenler, diğer dokuma ürünleri ile yatak- yorgan vb. ihtiyaçlar için değerlendiriliyor.

Türkmen halılarında kök boya kullanılıyor.

Türkmen halılarının ana malzemesi olan ilkbahar dönemi koyun yünleri, yıkanıp kurutulduktan sonra taraklardan geçiriliyor. Ardından boya ve iplik haline getirme işlemi başlıyor. Halı dokumacılığında kullanılan yünler için özel doğal boyalar kullanılıyor. Türkmen halılarının yıllarca rengini ve parlaklığını korumasının sebebi bu doğal boyalar. Halılarda kullanılan yünlerin boyama işlemi de, yine bu geleneksel sanatın taşıyıcısı kadınlar tarafından yapılıyor. Ülke coğrafyasında yetişen 150 farklı bitki, çeşitli işlemlerden geçirilerek doğal boyalar yapılıyor. Örneğin, kök boya bitkisi olarak tanımlanan bitkilerden kırmızı renk elde edilirken, ceviz kabuğundan siyah ve kahverengi, soğan kabuğundan sarı ve sarının çeşitli tonları üretiliyor.

Sırlarla dolu bir ansiklopedi : Türkmen Halı Müzesi

Farklı dönemlere ait çeşitli renk, motif ve ebatlarda 2 bine yakın halının sergilendiği  Türkmen Halısının Milli Müzesi’nde, halıların yapımında kullanılan iplik çeşidinden dokumanın her aşamasına kadar tüm süreçler hakkında ziyaretçilere bilgi veriliyor. Türkmen halılarındaki desenlerden renk ahengine, dokumadaki atkı çözgü aralıklarının yoğunluğuna kadar birçok unsurun Türkmenlerin ruh dünyasındaki zenginliği yansıttığı ifade ediliyor. Müze yetkilileri Türkmen halılarını  “sırlarla dolu  kitaplar” olarak tanımlıyor. Bu durumda başkent Aşkabat’taki müzeyi de “sırlarla dolu ansiklopedi” olarak adlandırmak mümkün. Kente gelen misafirlerin ilk uğrak yerlerinden biri halı müzesi. Türkmen yetkililer de bu kültürel mirası tanıtmak amacıyla, resmi ve özel misafirlerinin yolunu bir biçimde halı müzesinden geçiriyorlar. Misafirler de, bu gizemli dünyayı, el emeği – göz nuru eserleri görmekten son derece memnun kalıyor.

Guinnes rekorlarına giren halı: Altın Asır

Ülkenin en büyük müzelerinden olan  Türkmen Halısının Milli Müzesi 5 ayrı bölümden oluşuyor. Antik bölüm olarak adlandırılan birinci kısımda, 17. İle 20. Yüzyıl arasında dokunan ve kullanılan halılar yer alıyor. İkinci bölüm, vilayetlerin motiflerinin yer aldığı halılardan oluşuyor. Ebat açısından büyük olan halılar, üçüncü bölümde sergileniyor. Muhtelif halılar ile halı dokumacılığında kullanılan ürün ve ekipmanlar 4. kısımda bulunuyor. Beşinci bölümde ise Türkmenistan bağımsızlık döneminden sonraki motiflerden oluşan halı örnekleri sergileniyor. Büyük halılar bölümünde sergilenen halılar, bu yönüyle dikkat çekiyor. Burada, 1941-1942 yıllarında dokunan ve büyüklüğü 193,5 metrekare olan “Türkmen Kalbi” adlı dev bir halı sergileniyor. 1996 yılında dokunan  “Türkmenbaşı” ve 1998 yılındaki “Prezident” adlı iki dev halı da aynı bölümde yer alıyor. Bu bölümde ayrıca Guinnnes rekorlarına giren bir halı da bulunuyor. 2001 yılında dokunan bu halıya “Altın Asır”  adı verilmiş. 14 metre genişlik, 21,2 metre uzunluğundaki bu devasa "Altın Asır" halısını, biri erkek toplam 40 kişinin 8 ayda dokuduğu belirtiliyor.   Ağırlığı  bin 200 kilogram olan 301 metrekarelik bu dev halı; dünyanın en büyük el dokuma halısı unvanıyla, Guinness Rekorlar Kitabı’na da girdi.

Geleneksel halı dokuma kültürü “Halı Bayramı” ile canlı tutuluyor.

Ulusal ve yerel düzeyde, ülkenin dört bir yanında 1992'den bu yana her yıl Mayıs ayının  son pazar günü "Halı Bayramı" olarak kutlanıyor. Halkın büyük bir kesiminin katıldığı kutlamalar,  Türkmenlerin halılarına verdiği önemin bir göstergesi oluyor adeta… Kutlamalar kapsamında, çeşitli konser, sergi, fuar ve konferanslar düzenleniyor her yıl... Söz konusu bu etkinliklere yabancı misafirler de davet ediliyor ve kültürel tanıtım yapılıyor.

Türkmenistan'da, "Halı Bayramı" kutlamalarının organize edilmesi, geleneksel halı dokumacılığı ve ülkedeki halı fabrikalarının işleyişinden sorumlu “bakanlık düzeyinde”  Türkmen Halı isimli bir devlet kurumu bulunuyor. Cumhurbaşkanlığına bağlı kurum, Türkmen halılarının dünyaya tanıtılması başta olmak üzere, halıların kalite standartlarının belirlenmesi ve endüstriyel halı tesislerinin kurulması ve işletilmesi gibi görevleri organize ediyor.

Anahtar Kelimeler: Türkmenistan, halı,