Fatih'in kelamcı, matematikçi, astronom ve dilbilimci müderrisi: Ali Kuşçu
Bilime verdiği önemle bilinen Osmanlı Padişahı Fatih Sultan Mehmet tarafından Ayasofya Medresesi'ne müderris olarak tayin edilen, Türk astronom, matematikçi ve dil bilimci Ali Kuşçu, 548 yıl önce bugün vefat etti.
15 Aralık 2022 11:26
Bilime verdiği önemle bilinen Osmanlı Padişahı Fatih Sultan Mehmet tarafından Ayasofya Medresesi'ne müderris olarak tayin edilen, İstanbul'da astronomi ve matematik alanındaki çalışmalara canlılık getiren Türk astronom, matematikçi ve dil bilimci Ali Kuşçu, 548 yıl önce bugün vefat etti.
AA muhabirinin derlediği bilgilere göre, asıl adı "Alaeddin Ali" olan Kuşçu'nun, doğum yeri ve tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber 15'inci yüzyılın başlarında Semerkant'ta doğduğu rivayet ediliyor. Dini ve ilmi eğitimini Semerkant'ta alan Kuşçu'nun babası Muhammed'in, Uluğ Bey'in "doğancıbaşısı" olduğu, bu nedenle lakaplarının "Kuşçu" kaldığı düşünülüyor.
Timurlular devrinde Semerkant'ta yetişen Kuşçu, buradaki eğitiminin ardından Bursalı Kadızade-i Rumi, Gıyaseddin Cemşid ve Uluğ Bey'den matematik ve astronomi eğitimi aldı.
Alimlerden aldığı derslerden sonra gizlice Kirman'a giden Kuşçu, buradaki ulemaların derslerinde eğitimine devam etti.
Kirman'da kaldığı dönemde, "Şerh-i Tecrid" adlı eserini kaleme alan Kuşçu, bunu Ebu Said Han'a sundu.
Alimlerden aldığı dersler neticesinde bir tez mahiyetinde yazdığı ve ayın şekillerini anlatan "Hallü Eşkali'l-Kamer" adlı bir de risale yazan Kuşçu, daha sonra Uluğ Bey'in yanına döndü. Ayın hallerini yazdığı risalesini Uluğ Bey'e sunan Kuşçu, hocasının takdirini kazandı.
Kuşçu, Semerkant Gözlemevi'nin müdürü olan Kadızade-i Rumi'nin ölümü üzerine buranın başına geçti ve "Uluğ Bey Zici"nin tamamlanmasında yardımcı oldu.
Uluğ Bey tarafından Çin'e gönderilen Ali Kuşçu, bu ziyareti sırasında da bir eser kaleme aldı.
Uluğ Bey'in oğlu tarafından öldürülmesinden derin üzüntü duyan Kuşçu, Semerkant'tan ayrılarak, hac sebebiyle Tebriz'e gitti. Kuşçu, burada Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan'dan hürmet ve değer görürken, kendisine Fatih Sultan Mehmet ile Uzun Hasan'ın arasını bulması için elçilik teklifinde bulunuldu.
Uzun Hasan'ın teklifini kabul eden Kuşçu, beraberindeki heyetle İstanbul'a geldi. İlmi bilgisi Fatih'in de ilgisini çeken Kuşçu, İstanbul'da kalması için sultan tarafından ikna edildi. Elçilik görevini tamamlamak için Tebriz'e dönen Kuşçu, Uzun Hasan'ın oluruyla 1472'de İstanbul için yola çıktı.
Kuşçu'nun İstanbul'a geldiği öğrenildiğinde Fatih'in karşılama için kadırga donattırdığı ve alimlerden oluşan bir grubu ona gönderdiği rivayet edilir.
Fatih Sultan Mehmet, 1473'te Uzun Hasan üzerine yaptığı seferde yanında götürdüğü Ali Kuşçu'yu, dönüşte Ayasofya Medresesi'ne müderris tayin etti. İstanbul'da astronomi ve matematik alanındaki çalışmalara canlılık getiren Ali Kuşçu'nun derslerini ilim adamlarının dahi takip ettiği biliniyor.
Kuşçu, medresedeki görevinin yanında medrese nizamnamelerini de hazırlarken, sadece astronomi ve matematik alanında değil kelam ve felsefe alanlarında eserler kaleme aldı.
İstanbul'un boylam ve enlem derecelerini tespiti
Öte yandan Ali Kuşçu'nun Fatih Sultan Mehmet zamanında Molla Hüsrev'le birlikte Semaniye Medreseleri'nin programını düzenlemek için görevlendirildiği rivayet ediliyor.
Ali Kuşçu'nun, İstanbul'un 60 derece olarak belirlenen boylam değerini düzeltip 59 derece, enlemini de 41 derece 14 dakika olarak tespit ettiği bilinmekle birlikte Fatih Camisi'nde güneş saati de bulunuyor.
İstanbul'da 16 Aralık 1474 vefat eden Ali Kuşçu, Eyüp Sultan Türbesi civarına defnedildi. Kuşçu'nun yetiştirdiği talebeler arasında torunu Mirim Çelebi ile Molla Lutfi de yer alıyor.
Eserleri
Ali Kuşçu'nun daha çok şerh haşiye türünden olan eserleri, "Astronomi-Matematik", "Kelam ve Usul-i Fıkıh" ve "Dil-Gramer" olmak üzere 3 grupta toplanıyor.
Kuşçu'nun "Astronomi-Matematik" alanında "Risale fi'l-heye", "Risale fi'l-hisab", "Er-Risaletü'l-fethiyye", "Er-Risaletü'l-Muhammediyye", "Şerh-i Zic-i Ulug Beg" ve Şerhu't-Tuhfeti'ş-şahiyye"; "Kelam ve Usul-i Fıkıh" alanında "Eş-Şerhu'l-cedid ale't-Tecrid" ve "Haşiye ale't-Telvih" eserleri bulunuyor.
"Dil-Gramer" alanında ise "Şerhu'r-Risaleti'l-vaziyye", "Risale fi vazi'l-müfredat", "Unküdü'z-zevahir", "Şerhu'ş-Şafiye li'bni'l-Hacib", "Faide li-tahkiki lami't-tarif", "Risale Ma ene kultü" ve "Risale fi'l-hamd" adlı eserleri yer alıyor.
Ayrıca, nüshaları tespit edilemeyen "Tarihu Ayasofya", "Tefsirü'z-zehraveyn", "Mahbubü'l-hamail", "Risale fi halli eşkali'l-kamer", "Risale fi mevzuati'l-ulum" ve "Meserretü'l-kulub fi defi'l-kürub" adlı eserler de kaynaklarda Kuşçu'ya atfediliyor.