Türk dünyası için mücadeleyle geçen bir ömür: Ahmet Ağaoğlu

Azerbaycan'ın kültür başkenti Şuşa, önemli tarihi şahsiyetlerin vatanıdır. Bunlardan biri Mustafa Kemal Atatürk'ün danışmanı, Anadolu Ajansının ilk yönetim kurulu başkanı, gazeteci Prof. Dr. Ahmet Ağaoğlu'dur.

23 Mayıs 2022 11:38

İşgalden kurtarılan, Azerbaycan'ın kültür başkenti Şuşa, muazzam coğrafyasının yanı sıra son derece önemli tarihi şahsiyetlerin vatanıdır. Bunlardan biri Türkiye’nin kurucu lideri Mustafa Kemal Atatürk’ün bilgi ve yeteneklerine önem verdiği danışmanı, pedagog, milletvekili, Türk Ocağı milli hareketinin önde gelen ismi, Anadolu Ajansının ilk yönetim kurulu başkanı, düşünce ve eylem adamı, gazeteci Prof. Dr. Ahmet Ağaoğlu’dur.

Köklü aile, yüksek eğitim

1869’da Karabağ’ın ünlü Kurtlar kabilesinde doğan Ağaoğlu, soylu ve kültürlü bir ailede yetişir. Dedesi Türkçe şiirler yazan Şuşa'nın ünlü alimlerinden Mirza İbrahim Hattat’tı. Babası Mirza Hasan Bey, varlıklı bir pamuk çiftçisiydi. Annesi Taze Hanım ise Karabağ’da tanınmış Sarıcalı soyundandır. Ahmet Bey’in köklü ve yüksek bir eğitime sahip olmasında Farsça, Arapça ve Rusça da bilen amcalarının da etkisi olmuştur.

Ahmet Ağaoğlu ilk eğitimini Şuşa’da, din eğitim sisteminden laik eğitim sistemine yeni geçen 6 sınıflı “Realnı Mekteb”de, orta ve lise eğitimini İlk Tiflis Asil Okulunda, üniversite eğitimini ise Petersburg ve Paris’te alır.

Çok yüksek bir eğitime, doğu ve batı kültür anlayışına sahip olan Ahmet Ağaoğlu, bu donanımını ve hayatını tamamıyla Azerbaycan ve Türkiye halklarına ve ortak bir devlet bilincinin gelişmesine adamıştır. Ağaoğlu din, kadın hakları, medeniyetler, politika ve benzeri konularda felsefi, sosyolojik ve bilimsel temelli 15 kitap kaleme almıştır.

Yazarlığın yanı sıra gazetecilik de yapan Ahmet Bey, Fransa’da Sorbonne Üniversitesi öğrencisi iken başladığı gazetecilik hayatını tam 50 yıl sürdürmüştür. Öncü yazar kimliği ile Bakü, Gence, Ankara, İstanbul’daki saygın yayın organlarında Fransızca, Rusça, Farsça, Azerbaycan ve Anadolu Türkçesi ile yüzlerce makalesi yayınlanmıştır. 

Vatan’a dönüş ve devletin inşası

Paris’te eğitimini tamamladıktan sonra ülkesine dönen Ahmet Bey, 1896'da vatanı Şuşa'da ilk kütüphaneyi ve okuma odasını açar. 1897'de Azerbaycan’ın varlıklı iş adamı, hayırsever Hacı Zeynalabdin Tağıyev'in daveti üzerine başkent Bakü'ye gelir. Neşr-i Maarif adında bir cemiyet kurar. Ahmet Bey Ağayev, 20. yüzyılın başlarında bağımsız Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin kurulması için mücadele eden öncü Azerbaycan aydınlarından biri haline gelmiştir.

1905'te Çarlık hükümeti ve Taşnak Ermenileriyle savaşmak için gizli Difai örgütünü kuran Ahmet Bey, Çar hükümeti tarafından kovuşturmaya uğrayınca bir arkadaşının evinde aylarca saklandıktan sonra tutuklanmamak için 1909'da İstanbul'a taşınmak zorunda kalır.

Türkiye’deki görev ve faaliyetleri

Ağaoğlu, İstanbul'da önce maarif müfettişi olarak görev yaptıktan sonra Süleymaniye Kütüphane Müdürlüğü'nde çalışmaya başlar. Müfettişlik görevi yaptığı süreçte İstanbul'daki tüm özel, resmi ilk ve orta dereceli okulları ziyaret ederek, mevcut durum ve reformlar hakkında gözlemlerine dayanan bir rapor hazırlar. Ağaoğlu eğitimdeki sorunların çözülmesinin ülkenin geleceğinde büyük rol oynayacağını düşünmektedir.

İstanbul Darülfünun'da Rus ve Türk-Moğol tarihi dersleri veren Ağaoğlu, 1911'de Türk Vatan Cemiyeti'nin ve 1912'de Türk Ocağı Cemiyeti'nin kurucuları arasında yer alarak Türkçülüğün bir düşünce akımına dönüştürülmesinde büyük rol oynamıştır.

Ağaoğlu, siyaset faaliyetini sürdürmek için memuriyetten istifa ederek 12 kişilik İttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girer ve 1914'te Afyonkarahisar'dan milletvekili seçilir.

Milli Mücadele yılları

Ahmet Bey, 1918'de Azerbaycan bağımsızlığını ilan edince, Bakü'yü Ermeni ve Bolşevik çetelerinden kurtarmak üzere Anadolu'dan ayrılan Kafkas İslam Ordusu komutanı Nuri Paşa'nın siyasi danışmanı olarak ülkesine geri döner. Yeni kurulan Azerbaycan Cumhuriyeti parlamentosuna üye seçilerek iki farklı Türk devletinin parlamentosunda görevli tek kişi olur. Paris Barış Konferansı’nda Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Parlamento Başkanı Ali Merdan Bey Topçubaşov ile birlikte Azerbaycan’ı temsil etmek üzere seçilse de 1918’de Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasıyla Kafkasya’dan çekilen Osmanlı ordusu ile İstanbul’a dönmek zorunda kalır.

İstanbul’u işgal eden İngilizler tarafından Kasım 1918’de tutuklanarak Malta’ya sürülür. Ahmet Bey TBMM Hükümetinin çabaları sonucu tam iki yıl sonra 1921'de serbest bırakılınca, Anadolu'ya gelerek Milli Mücadele'ye katılır.

Atatürk, Cumhuriyet Türkiyesi'nin ideolojik, bilimsel, kültürel ihtiyaçlarının sağlanması, milli çıkarlarının korunması yönünde bu aydının entelektüel potansiyelinden yararlanmaya çalışmıştır.

Ağaoğlu, Kars’ta milletvekili iken 29 Ekim 1921'de Atatürk liderliğindeki Matbuat ve İstihbarat Umum Müdürlüğüne atanır ve kurulmakta olan Yeni Türkiye’nin neredeyse tüm enformasyon politikasına önderlik etmekle görevlendirilir. Ayrıca Hakimiyet-i Milliye gazetesinin editörlüğünü de üstlenir.

Hukuk mezunu olan Ahmet Ağaoğlu bu alanda da Atatürk’ün en çok güvendiği danışmanlarından biri olmuştur. Nitekim, Cumhuriyetin ilanından sonra 1924 Anayasası’nın hazırlanmasında önemli rol oynamıştır. Atatürk’e devrimler konusunda danışmanlık yapan Ağaoğlu, özellikle laikliğe dair devrimlerin meşrulaştırılması çabalarına katkıda bulunur. Ancak Cumhuriyet Halk Fırkası’nın içinde bireysel özgürlükleri savunan Ağaoğlu, fırkanın bazı politikalarına eleştiriler getirmekten geri durmaz.

Anadolu Ajansının (AA) anonim şirkete dönüştürülmesinin ardından 21 Mayıs 1925 tarihinde yapılan ilk yönetim kurulu toplantısında Ağaoğlu, AA'nın ilk yönetim kurulu başkanı olur.

Kasım 1925’de yeni açılan Ankara Hukuk Mektebi’nde Anayasa dersleri ve hukuk üzerine ilk dersi yine siyasi ve gazetecilik faaliyetlerinin yanı sıra hocalık yönüyle de bilinen Ahmet Bey vermiştir.

Atatürk’le ilişkileri

Agaoğlu’nun biyografisinde Atatürk’le ilişkileri dikkati çeker. Azerbaycan'ın eski dışişleri bakanlarından, tanınmış siyasetçi, halen tam yetkili büyükelçi görevini sürdüren Vilayet Guliyev, "Atatürk ve Ahmet Ağaoğlu" adlı kitabında iki şahsiyet arasındaki ilişkiyi tarihi, bilimsel, çok yönlü araştırmalarla ele almıştır.

Vilayet Guliyev bu araştırmalarından sonra şöyle bir sonuca varır: “Aralarındaki tüm fikir farklılıklarına rağmen Ahmet Ağaoğlu, Cumhuriyet Türkiyesi'nin güçlenmesi için Mustafa Kemal Atatürk’ün en sadık müttefiklerinden biri olmuş ve hayatının sonuna kadar da böyle kalmıştır... Yeni Türkiye’nin kurucusu ile daha yakın ilişkide bulunan, onun başkanlığı altında çeşitli devlet görevlerinde çalışan, siyasi sistemin kurulmasına, ilk Cumhuriyet anayasasının hazırlanmasına, demokratik değerlerin yeni Türk toplumu tarafından benimsenip uygulanmasına büyük katkı sağlayan, en önemlisi ise büyük bir milletin kurtarıcısı olarak sevgi, gurur ve hayranlık duyduğu Atatürk ile defalarca karşı karşıya gelip tartışmalara giren tek Azerbaycan Türkü hiç kuşkusuz Ahmet Ağaoğlu idi. Faaliyet alanlarının ve hareket istikametlerinin farklılığına rağmen her iki şahsiyetin ana gayeleri Türkiye’ye hizmet idi”.