Türkmenlerin milli müzik aleti: Dutar

Türkmenlerin dutar yapma geleneği ve dutar çalma sanatı, İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirasının Temsili Listesine eklendi.

11 Şubat 2022 11:02

Dutar, Türkmen halkının milli duygusunun müzik aleti olup, yüreklerde yankılanıp, kahramanlık savaşları, Türkmen’in yaşam hikayesini, şairlerin şiirlerini, hünerli ve güzel ustalık ile bize ulaştırıyor.

Halk arasında Baba Gambar’ın dutarın mucidi olduğu rivayet edilmekte. Rivayete göre: “Baba Gambar Hz.Ali’nin at bakıcısıymış. Baba Gambar’ın baktığı bu at zayıflamaya başlamış. Sebebini öğrenmek isteyen Hz. Ali, ansızın Gambar’ın yanına gitmiş. Gambar’ı bir müzik aletini çalarken görmüş. Atı da müziğe uymuş halde dinliyormuş. Hz. Ali, “Bu ne tür alettir, kim yaptı? diye sormuş. Gambar da “Bu aletin adı Dutar, ağaçtan yontarak kendim yaptım. Önce sesi iyi çıkmıyordu, daha sonra şeytanın yardımıyla sesi kıvamına geldi.” diye cevaplamış.

Türkmenistan’da Baba Gambar’ın iki ayrı yerde makamı var. Bunlar, Merv şehrinin Yolöten bölgesinde ve Gavers bölgesinde. Ziyaretçiler onun makamında üç gece yatan kimsenin, Dutar çalıp bagşı (dutar çalan ozan) olabileceğini söylerler.

Türkmen musiki sanatı ile özdeşleşen Dutar’ın armudi biçimindeki gövdesi dut ağacından, sapı ise erik ağacından yapılıyor. Dutar yapımı için en az 25 sene bol suda yetişen ve çatlağı olmayan dut ağacı son baharda kesiliyor. Sonbaharda kesilmesinin nedeni ise ağaçların bu dönemde reçine hareketini durduruyor olması. Böylece ağacın yapısı güçleniyor ve yapılan dutarın sesi güzel çıkıyor.

Dutar’ın armudi biçimindeki gövdesinin yapılacağı kütük, çatlak oluşmaması için toprağa gömülerek kurutuluyor. Bir yıl sonra çıkarılan kütüğün kabuğu soyuluyor. Şablonda belirginleştirilen gövdeye şekil verilerek teknenin içi oyuluyor.

Dutar’ın sapı ise erik ağacından yapılıyor. Erik ağacı sağlam oluyor, nemlenmiyor ve zamanla kahverengiye dönüşerek Dutar’ın ana gövdesi ile bütünleşiyor. Gövde üstüne konulan kapak ise tandırda tam kıvamında pişirilmesi gerekiyor. Yoksa Dutar güzel ses vermiyor.

Kapak gövdeye yapıştırılınca sapa bağlanacak on üç perdenin yeri hazırlanıyor. Ardından Dutar'ın iki teli yerine oturtuluyor. Böylece Dutar çalmaya hazır hale geliyor.